Birinci Dünya Müharibəsi
Vikipediya, açıq ensiklopediya


[th]Birinci dünya müharibəsi[/th][th]Münaqişə tərəfləri[/th][th]İtkilər[/th]

[th]Tarix[/th][th]Yeri[/th][th]Səbəbi[/th][th]Nəticəsi[/th] 28 iyul 1914 – 11 noyabr 1918 Avropa, Afrika, Yaxın Şərq (qısa müddət Çində və Sakit Okean adalarında) İmperialist ölkələrin inkişafı, bu ölkələr arasındakı ziddiyətlərin kəskinləşməsi, dünyanın yenidən bölüşdürülməsi uğrunda Avropa dövlətlərinin iki hərbi-siyasi bloku arasında mübarizə Antantanın qələbəsi
Antanta	İttifaq dövlətləri
5 953 372 ölü 9 723 991 yaralı 4 000 676 itkin	4 043 397 ölü 8 465 286 yaralı 3 470 138 itkin

[size][ltr]
Birinci dünya müharibəsi (d. 28 iyul 1914 — ö. 11 noyabr 1918) — bəşəriyyət tarixində İkinci dünya müharibəsinə qədərki ən böyük müharibə. Bu adlandırma İkinci dünya müharibəsinin başlanmasından sonra istifadə edilməyə başlanmış, iki dünya müharibəsi arasındakı dövrdə isə Qərbdə "Böyük müharibə" (ing. The Great War, fr. La Grande guerre) və ya "Dünya müharibəsi" adlandırılmışdır.
Bu müharibəyə iki alyansda birləşən, dünyanın ən böyük güc mərkəzləri qoşulmuşdu: "Antanta"da İngiltərə, Fransa və Rusiya, "Üçlər ittifaqı"nda isə Almaniya, Avstriya-Macarıstan və İtaliya (1915-ci ildə Antantanın tərəfinə keçir) var idi. Lakin Avstriya-Macarıstan saziş əleyhinə yolverilməz hərəkətlər etdi, İtaliya da müharibə başlananda Almaniya və Avstriya-Macarıstana qoşulmaqdan imtina etdi. Nəticədə 70 milyondan artıq hərbçi (onların 60 milyonu avropalı idi) dünyanın ən böyük müharibələrindən birinə səfərbər edildi. 10 milyona yaxın əsgər öldü, əsasən silahlardakı texniki tərəqqinin olması, onların mobilliyi ölümlərin sayını daha da artırırdı.
Avstriya-Macarıstan taxt-tacının vəliəhdi hersoq Frans Ferdinandın 28 iyun 1914-cü ildə serb terrorçusu Qavrilo Prinsip tərəfindən Sarayevoda qətlə yetirilməsi dünya müharibəsinə çevrilən muharibənin başlanması üçün bəhanə oldu.

[/ltr][/size]

• 1Müharibənin əsas səbəbləri
  
• 2Müharibənin başlanması
  
• 31914-1917-ci İllərdə hərbi əməliyyatlar
  
• 4Qafqaz cəbhəsi
  
• 5İran cəbhəsi
  
• 6Diplomatik mübarizə
  
• 7Müharibənin sonu
  
• 8Nəticə
  
• 9Birinci Dünya müharibəsində yeni silah texnologiyaları
  
• 10Azərbaycan Birinci dünya müharibəsi illərində
  
• 11İstinadlar
  
• 12Xarici keçidlər
  

[size][ltr]

Müharibənin əsas səbəbləri[redaktə | əsas redaktə]

Müstəmləkəçi ölkələrin inkişafı, ilk növbədə bu ölkələr arasındakı ziddiyətlərin kəskinləşməsi, dünyanın yenidən bölüşdürülməsi uğrunda Avropa dövlətlərinin iki hərbi-siyasi bloku arasında mübarizə Birinci dünya müharibəsinə gətirib çıxardı. Bu ziddiyətlərin başlıcası Almaniya ilə Böyük Britaniya arasında idi.
Alman hərbi-siyasi dairələri Böyük Britaniya və Fransanın hesabına yeni müstəmləkələr zəbt etmək, Fransa və Rusiyanı zəiflətmək, onların müstəmləkələrinin bir hissəsini ələ almaq niyyətində idilər. Onun müttəfiqi Avstriya-Macarıstan dövləti isə Balkan yarımadasında öz nüfüzunu genişləndirməyə və yeni ərazilər işğal etməyə çalışırdı.
Böyük Britaniya hökuməti müharibə yolu ilə Almaniyanı zəiflətmək, onun müstəmləkələrinin bir hissəsini ələ keçirmək, Osmanlı İmperiyasını bölüşdürmək ümidində idilər. Fransız hökuməti də buna nail olmaq istəyirdilər. Bundan başqa onlar, 1870-1871-ci illərdə Almaniya ilə olan müharibədə itirilmiş Elzas və Lotaringiya vilayətlərini geri almaq, Almaniyanın Reyn vilayətinin bir hissəsini ələ keçirmək istəyirdi. Rus çarizmi isə Balkanda, Bosfor və Dardanel boğazlarında öz hökmranlığını yaratmağa, həm də Almaniyanı iqtisadi cəhətdən zəiflətməyə çalışırdı.[/ltr][/size]

Müharibənin başlanması[redaktə | əsas redaktə]

Avstriya-Macarıstan ilə Serbiya arasındakı münaqişə müharibənin başlanması üçün bəhanə oldu. Avstriya-Macarıstan ordusunun baş komandanı, ershersoq Frans-Ferdinand Bosniyadakı manevrlərdə iştirak edirdi. İyunun 28-də Serbiyadan gəlmiş terrorçu qrupun üzvü olan Qavrilo Prinsip Avstriya-Macarıstan taxt-tacının vəliəhdini Sarayevoda öldürdü. Bunun qarşılığında Avstriya-Macarıstan Serbiyaya ultimatum göndərdi və ona qarşı müharibə elan etdi.
1914-cü ilin iyulun axırında Avstriya-Macarıstan ordusu Serbiya ərazisinə daxil oldu. Belqrad şəhəri bombardman edildi. Rus İmperiyası Serbiyanı müdafiə etmək üçün səfərbərliyə başladığı müddətdə avqustun 1-də Alman İmperiyası Rusiyaya, avqustun 3-də isə Almaniya Fransaya müharibə elan etdi. Almaniya Prussiya tərəfindən imzalanmış Belçikanın bitərəfliyi haqqında müqaviləni "ağ kağız" adlandırdı və avqustun 4-də Belçikaya hücum etdi.
Belçikanı müdafiə etmək bəhanəsi ilə Böyük Britaniya Almaniyaya müharibə elan etdi. Getdikcə yeni-yeni ölkələr müharibəyə qoşuldular. 1914-cü il avqustun 23-də Yaponiya Almaniyaya qarşı müharibə elan etdi. Lakin, o Avropaya qoşun göndərmədi, Yaponiya Almaniyanın Uzaq Şərqdəki torpaqlarını tutmağa və Çini itaət altına almağa çalışırdı.
1914-cü ildə Osmanlı dövləti "Üçlər İttifaqı" tərəfindən müharibəyə qoşuldu. Buna cavab olaraq oktyabrın 2-də Rusiya, 5-də Böyük Britaniya, 6-da isə Fransa Osmanlıya qarşı müharibə elan etdi. Suriya, Fələstin və Qafqazda yeni cəbhələr açıldı.
Müharibənin başlanmasının xronologiyası[th]Müharibəni elan edən dövlət[/th][th]Müharibə elan edilmiş dövlət[/th]

Tarix
28 iyul 1914	Avstriya-Macarıstan	Serbiya
1 avqust 1914	Almaniya	Rusiya
3 avqust 1914	Almaniya	Fransa
3 avqust 1914	Almaniya	Belçika
4 avqust 1914	Böyük Britaniya	Almaniya
5 avqust 1914	Çernoqoriya	Avstriya-Macarıstan
6 avqust 1914	Avstriya-Macarıstan	Rusiya
6 avqust 1914	Serbiya	Almaniya
6 avqust 1914	Çernoqoriya	Almaniya
12 avqust 1914	Böyük Britaniya və Fransa	Avstriya-Macarıstan
23 avqust 1914	Yaponiya	Almaniya
2 noyabr 1914	Rusiya	Osmanlı İmperiyası
5 noyabr 1914	Böyük Britaniya və Fransa	Osmanlı İmperiyası
23 may 1915	İtaliya	Avstriya-Macarıstan
14 oktyabr 1915	Bolqarıstan	Serbiya
9 mart 1916	Almaniya	Portuqaliya
27 avqust 1916	Serbiya	Avstriya-Macarıstan
28 avqust 1916	İtaliya	Almaniya
6 aprel 1917	ABŞ	Almaniya
7 aprel 1917	Panama və Kuba	Almaniya
27 iyun 1917	Yunanıstan	Almaniya
22 iyun 1917	Siam	Almaniya
4 avqust 1917	Liberiya	Almaniya
14 avqust 1917	Çin	Almaniya
26 oktyabr 1917	Braziliya	Almaniya
7 dekabr 1917	ABŞ	Avstriya-Macarıstan
11 noyabr 1918	Müharibənin başa çatması