Sasanilər İmperiyası
Vikipediya, açıq ensiklopediya


[th]

Sasanilər Ērānshahr İmperatorluq

← 
 
← 
 
← 
 
← 

224 — 651

→    →    →    →

[/th]


[td style="vertical-align: top; border-top-color: rgb(170, 170, 170); padding: 0.4em 0.6em;" align="center" colspan="2"]

	Bayraq	Gerb

II Xosrov zamanında Sasani torpaqları
     Əsas ərazi
     Ən geniş halındaPaytaxtİstəhr (224 - 226)
Ktesifon (226-637)Böyük şəhərlərFiruzabad, Dərbənd, NişapurDil(lər)Pəhləvi dili
Arami diliDinZərdüştilik , Xristianlıq, Yəhudilik, Manixeizm, Hinduizm, Buddizm, MandayizmSahəsi6,600,000 km²ƏhalisiFarslarİdarəetmə formasıMonarxiyaSülaləSasanilər sülaləsiŞahənşah - 224 - 241I ƏrdəşirŞahənşah - 632 - 651III YezdəgirdVarislik← Parfiya
Ərəb xilafəti →[size][ltr]
Sasanilər İmperiyası – 226-cı ildən 651-ci ilə qədər müasir İran, İraq, Əfqanıstan, Pakistan, Türkmənistan və Azərbaycan ərazilərini əhatə etmiş tarixi dövlət. Fars mənşəli Sasanilər sülaləsinin əsasını 226-cı ildə I Ərdəşir (Ərdəşir Babəkan) Parfiyanın sonuncu şahı olan V Ərdəvanı məğlub etdikdən sonra qoymuşdur. Bununla da Parfiyada Arşakilər sülaləsinin hakimiyyətinə son qoymuş Sasanilər dövləti yaranmışdır.

[/ltr][/size]

• 1Tarixi
  
• 2İnzibati bölmələri
  
• 3Azərbaycan Sasanilər dövründə
  
• 4Hökmdarları
  
• 5Süqutu
  
• 6İstinadlar
  
• 7Həmçinin bax
  
• 8Xarici keçidlər
  

[size][ltr]

Tarixi[redaktə | əsas redaktə]

224-cü ildə İranın cənubunda yerləşən Pars vilayətinin Sasan nəslindən olan hökmdarı I Ərdəşir Papakan Parfiya hökmdarı V Artabanı məğlubiyyətə uğratdı. Bununla da Arşakilər sülaləsinin hakimiyyətinə son qoyuldu. 226-cı ildə I Ərdəşir (226-241) özünü Ktesifon şəhərində İran şahənşahı elan etdi. Hakimiyyət Sasanilər sülaləsinin əlinə keçdiyindən bu dövlət də Sasanilər dövləti adlandırılmağa başlandı. Ktesifon şəhəri Mədain adlandırıldı və yenə də paytaxt şəhər oldu. Sasanilər Roma imperiyasına qarşı münasibətlərdə keçmiş Parfiya dövlətinin siyasətini davam etdirirdilər. I Ərdəşir Ermənistan və Azərbaycan torpaqlarından başqa keçmiş Əhəməni torpaqlarını da birləşdirmişdi. Zəifləmiş Kuşan dövlətinin torpaqları hesabına öz ərazisini şərqə tərəf daha da genişləndirmişdi. Roma ilə şahənşah I Şapur (242-272) arasında Mesopotomiya və Ermənistan uğrunda şiddətli mübarizə Romanın məğlubiyyəti ilə bitmişdi. I Şapur Qafqazda, Şərqdə, Orta Asiyada öz mövqelərini əhəmiyyətli dərəcədə möhkəmləndirə bilmişdi. Lakin Şapurdan sonra artan daxili mübarizələr Sasanilər dövlətini xeyli zəiflətdi. Bunun nəticəsində Roma imperatoru Kar ilə mübarizədə məğlub olaraq 283-cü ildə müqavilə bağlandı. Erməni çarlığı Sasanilərin təsirindən çıxdı. IV əsrdə Qafqaz Albaniyası, Mesopotomiya, Ermənistanın yarısı Sasani imperiyasının tərkibinə daxil edildi.

İnzibati bölmələri[redaktə | əsas redaktə]

[/ltr][/size][size][ltr]
Sasanilər zamanı Azərbaycanda önəmli dəyişikliklər üz verir. Xosrov Ənuşirəvan (səltənət 531-578 M.S)^[2] (bəzi qaynaqlarda Qubad şahın zamanından ^[3]) İranı dörd yerə bölüb, dörd "sepəhbod"a tapşırır. Bu bölümlər "Kust" adlanırlar. İranın kostları bunlardan ibarətidilər:
1) kust ī xwarāsān “quzey doğu kustu (Xorasan) kustu” 2)xwarwarān “güney batı kustu” 3)kust ī nēmrōz “güney doğu kustu” 4)kust ī ādūrbādagān “quzey batı kostu”^[1]
Şirvan və Aran hər ikisi ādūrbādagān kustunda yerləşirdilər və bunların şahları ādūrbādagān sepəhboduna tabidirlər. ādūrbādagān sepəhbodu iranın ən güclü sepəhboduidi. Hər üç sepəhbod təkcə gümüş bir təxtdə oturmağa icazələri varidi vəli ādūrbādagān sepəhbodu qızıl təxtdə əyləşirdi.^[2]
Adūrbādagān kustunun şəhristanları (pəhləvi dilində şəhristan=şəhər) İranın şəhristanları ^[4]. kitabında belədir:
> Azərbaycan kustu< 56- Azərbaycan şəhristanın Azərbaycanın sepəhbodu İran goşnəsb tikibdir.
57- Van şəhristanı Van Goləxş (Bəlaş) ın qızı ki Jeyqobqdnan izdivac edib tikib, nə Tur bəradərvəş kərəb sehrlə oranı Ərvəndəsb (Ərcasb) deji kimi əvəzləyib, öz canın qorumaq üçün.
58- Azərbaycan kustunda Gəncə (Gənzək-Şiz) şəhristanın Turanlı Əfrasyab (Alpərtunqa) tikib.
59- Amvi şəhristanın (=Amol) Zəndiq-e por mərg (Ölü dolumlu zəndiq) tikib.
60- Rey şəhristanı ..... və Zərdüşt sepitaman oölu bu şəhristandan idi.
61- Bəğdad şəhristanın Əbu cəfər ki ona əbu dəvaniq (kafirlərin dədəsi) deyirlər tikdi.^[1][5][6][/ltr][/size]

Azərbaycan Sasanilər dövründə[redaktə | əsas redaktə]

Albaniya 262-cı ildə Sasanilərdən asılı vəziyyətə düşdü. Atropatena isə 227-ci ildə onun vilayəti oldu. 510-cu ildə Sasanilər dövlətində Arşakilər sülaləsinin hakimiyyətinə son qoyuldu. I Xosrov Ənurşirəvanın dövründə Albaniya, Atropatena və İberiya sasani dövlətinin Şimal mərzbanlığına daxil edildi. Erkən orta əsrlərdə Albaniyada, Çola, Şəki, Uti, Arsax, Paytakaran və s. vilayətlər var idi. Uti vilayətində Bərdə şəhəri, Şəki və Çola arasında Qəbələ şəhəri yerləşirdi. Həmin dövrdə Dərbənd Hun qapıları və ya Dəmir qapı adlanırdı. Paytakaran Mil-Muğanı, Arsax isə Qarabağın dağlıq hissəsini əhatə edirdi. Arsaxın əhalisini türklər təşkil edirdi.
III-V əsrlərdə Sasanilər Roma ilə müharibə edirdi. Sasani şahı I Şapur 260-cı ildə Roma imperatoru Vallerianı məğlub edərək əsir aldı. 359-cu ildə Sasanilər Amid döyüşündə Albaniyanın köməkliyi ilə Romanı yenə də məğlubiyyətə uğratdılar. 371-ci ildə Roma ilə Sasanilər arasında Dzirav döyüşü baş verdi. Bu döyüşdə alban hökmdarı Urnayr Sasanilər tərəfindən vuruşurdu. Bu döyüşdə Roma və erməni qüvvələri qalib gəldi.^[7]

Hökmdarları[redaktə | əsas redaktə]

Sasani hökmdarları özlərini şahanşah (yəni şahların şahı) adlandırırdılar. 651-ci ildə şahanşah III YəzdigərdinƏrəb xilafətinə məğlub olması nəticəsində Sasani İmperiyasına son qoyulmuşdur.
[th]Sıra[/th][th]Hakimiyyət müddəti[/th][th]Portreti[/th][th]Adı[/th][th]Digər şahlarla əlaqəsi[/th]

1	224 - 242		I Ərdəşir	Sülalə banisi
2	240 - 270		I Şapur	I Ərdəşirin oğlu
3	270 - 271		I Hürmüz	I Şapurun oğlu
4	271 - 274		I Bəhram	I Şapurun oğlu
5	274 - 293		II Bəhram	I Bəhramın oğlu
6	293		III Bəhram	II Bəhramın oğlu
7	293 - 302		Narse	I Şapurun oğlu
8	302 - 309		II Hürmüz	Narsenin oğlu
9	309		Atur Narse	II Hürmüzün oğlu
10	309 - 379		II Şapur	II Hürmüzün oğlu
11	379 - 383		II Ərdəşir	II Hürmüzün oğlu
12	383 - 388		III Şapur	II Şapurun oğlu
13	388 - 399		IV Bəhram	III Şapurun oğlu
14	399 - 420		I Yezdəgird	III Şapurun oğlu
15	420		IV Şapur	I Yezdəgirdin oğlu
16	420		Qəsbkar Xosrov	IV Bəhramın oğlu
17	420 - 438		V Bəhram	I Yezdəgirdin oğlu
18	438 - 457		II Yezdəgird	V Bəhramın oğlu
19	457 - 459		III Hürmüz	I Yezdəgirdin oğlu
20	459 - 484		I Firuz	II Yezdəgirdin oğlu
21	484 - 488		Balaş	II Yezdəgirdin oğlu
22	488 - 496 498 - 531		I Qubad	I Firuzun oğlu
23	496 - 498		Caməsp	I Firuzun oğlu
24	531 - 579		I Xosrov Ənuşirəvan	I Qubadın oğlu
25	579 - 590		IV Hürmüz	I Xosrov Ənuşirəvanın oğlu
26	590 591 - 628		II Xosrov	IV Hürmüzün oğlu
27	590 - 591		VI Bəhram	II Xosrovun qaynı
28	590 - 591		Vistəhm	II Xosrovun dayısı
29	628		II Qubad	II Xosrovun oğlu
30	628 - 629		III Ərdəşir	II Qubadın oğlu
31	629		Şəhrvəraz	IV Hürmüzün kürəkəni
32	629 - 630 631 - 632		Borandoxt	II Xosrovun qızı
33	630		V Şapur	Şəhrvərazın oğlu
34	630 - 631		Azərmidoxt	II Xosrovun qızı
35	630 - 631		V Hürmüz	Vistəhmin qardaşı oğlu
36	630 - 631		VI Hürmüz	II Xosrovun nəvəsi
37	631		IV Xosrov	I Xosrovun qız tərəfdən nəticəsi
38	631		V Xosrov	II Xosrovun oğlu
39	632 - 651		III Yezdəgird	II Xosrovun nəvəsi