Səfəvilər
Vikipediya, açıq ensiklopediya
[td style="vertical-align: top; border-top-color: rgb(170, 170, 170); padding: 0.4em 0.6em;" align="center" colspan="2"]
I Şah Abbas dövründə Səfəvi dövlətiPaytaxt Təbriz
(1501–1555) [5]
Qəzvin
(1555-1598) [6]
İsfahan
(1598-1736)[7] Dil(lər) Azərbaycan türkcəsi[8][9][10][11][12]
Fars dili[13][14][15][16][17] Din İslam (Şiəlik) [18][19] Pul vahidi Abbası [20]
Tümən
Şahı Sahəsi 3.500.000 km² (1512)[21] İdarəetmə forması Mütləq monarxiya Sülalə Səfəvilər sülaləsi Şahlar - (1501–1524) I İsmayıl (ilk) - (1732–1736)/(1750–1773) III Abbas (son)[22]III Şah İsmayıl Səfəvi[23] Hazırki dövrdə
(Əhatə edib)
[size][ltr]
Səfəvilər dövləti[24] (fars. صفویان [Səfəviyyə]) — 1501-ci ildən 1736-cı ilə qədər bugünkü Azərbaycan, İran, Ermənistan, İraq, Əfqanıstan, qərbi Pakistan, Türkmənistan, şərqi Türkiyə, şimal-şərqi Hindistan və Özbəkistan ərazilərini əhatə etmiş, Azərbaycanın varisi olduğu tarixi Azərbaycan dövləti. Dövlətin əsasını I İsmayıl 1501-ci ilin iyul ayında Təbrizdə özünü şah elan etməklə[25] qoymuşdur. İsmayılın tərəfdarlarından ibarət olan qızılbaşlar ordusunun nüvəsini türk tayfaları təşkil etmişdir.[26] Səfəvi dövlətinin yaranmasına dəstək verən Qızılbaş tayfaları bunlardır: Şamlı[27], Rumlu [28], Mosullu,[29],Pornak ,Şeyxavənd [30], Çəpni ,Bayat [31],Xınıslı, Təkəli,[32], Baharlı, Qaramanlı[33],Sədlu, Bayburtlu, Varsaq [34],Evoğlu, Qaracadağlı [35],Ustaclı [36], Zülqədər [37], Əfşar [38], Qacar [39]. Səfəvilər dövləti həmçinin müasir Azərbaycan milli və dini kimliyinin formalaşmasında böyük tarixi rol oynamışdır.
[/ltr][/size]
Azərbaycan XVII əsrdə[40]
8I Şah Abbasın islahatları
9On üç il müharibəsi
10Səfəvilərin süqutu
11Səfəvi sülaləsinin mənşəyi
12Ordu
13Səfəvi dövlətinin inzibati quruluşu
13.1Mərkəzi bürokratik aparat
13.2Əyalət idarəsi
14Mədəniyyət
14.1Maarif, Elm
14.2Şəhərlər
14.3Ədəbiyyat
14.4İncəsənət, memarlıq, miniatür
14.5İqtisadi həyat
14.5.1Vergilər
14.5.2Torpaq mülkiyyəti
15Səfəvi dövlətinin şahları
16Şəkillər
17Səfəvi dövləti xəritələrdə
18Səfəvi bayraqları
19Səfəvi sikkələri
20İstinadlar
21Ədəbiyyat
22Həmçinin bax
23Xarici keçidlər
[size][ltr]
1637-ci ildə İsfahanda Səfəvi hökmdarı I Şah Səfi ilə görüşmüş alman səyyahı və diplomatı Adam Olearinin xatirələrində də Səfəvi sarayında Azərbaycan türkcəsinin yeri haqqında maraqlı məlumatlar mövcuddur. A.Oleari “Qoldşin səfirliyinin Moskoviya və Persiyaya səfərinin müfəssəl təsviri” əsərində İsfahanda onların şərəfinə verilmiş ziyafətin təsvirinin sonunda yazır ki, saat yarımlıq ziyafət başa çatdıqdan və hamıya əllərini yumaq üçün ilıq su verildikdən sonra saray əyanı uca səslə söylədi:
[/ltr][/size]
[size][ltr]
Səyyah həmçinin yazır:
[/ltr][/size]
[size][ltr]
XVII əsrin ikinci yarısında Şərqə səyahət etmiş və uzun müddət Səfəvi torpaqlarında, o cümlədən, İsfahanda yaşamış fransız səyyahı Jan Şarden öz xatirələrində yazırdı:
[/ltr][/size]
[size][ltr]
Alman səyyahı Engelbert Kempfer də XVII əsrin 80-90-cı illərində Səfəvilər dövlətinə səfəri zamanı ölkə ərazisində türk dilinin böyük təsir dairəsinə malik olması faktı ilə qarşılaşmışdı. O, öz xatirələrində yazırdı:
[/ltr][/size]
[size][ltr]
İngilis səyyahı və taciri Antoni Cenkinson yazır ki, Şah Təhmasiblə ziyafət süfrəsi arxasında görüşü zamanı Şah onu azərbaycan dilində “xoş gəldin” sözü ilə salamlamışdı.[52] XVII əsrin birinci yarısında Şərqə səfər etmiş italyan səyyahı Petra della Valle də yazırdı ki, Şah Abbas onu qəbul edərkən türk dilini bilib-bilmədiyi barədə soruşmuş, müsbət cavab aldıqdan sonra “xoş gəldi, səfa gəldi” söyləmişdi[53]Saray əyanları isə Şaha “qurban olum, başına dönüm” kimi ifadələrlə müraciət edirdilər.
1694-cü ildə Səfəvilər dövlətini ziyarət etmiş italyan səyyahı Covanni Françesko Cemelli Karreri öz səyahətnaməsində qeyd edirdi ki, bu ölkədə əsasən 3 dil daha şox işlədilir: fars, türk və ərəb dilləri yayılıb[54]. Səyyah qeyd edir ki, fars dili söz ehtiyatı baxımından zəngin deyil. Ərəb dili alimlərin və elmin dilidir. Səfəvilərin saray adamları isə türk dilində danışırlar.
Səfəvi sarayında hamının türk dilində danışması, xüsusilə, orduda bu dilin geniş yayılması barədə Avropa səyyahlarının yazdıqları əsassız deyil.[55] Səfəvilər sülaləsi mənşə etibarilə türk idi.[56] Onlar öz ana dillərini unutmamış, hakimiyyətə çatdıqdan sonra da özləri bu dildə ünsiyyət qurmaqla onu yaşatmış və öz əhatələrində də bu dilin hakim mövqeyini qoruyub saxlamışlar.[57][/ltr][/size]
Vikipediya, açıq ensiklopediya
Səfəvilər fars. صفوللی Səfəviyyə | |||||||
1501 — 1736[1]/1773[2] | → → |
Bayraq [3] | Gerb[4] |
I Şah Abbas dövründə Səfəvi dövləti
(1501–1555) [5]
Qəzvin
(1555-1598) [6]
İsfahan
(1598-1736)[7]
Fars dili[13][14][15][16][17]
Tümən
Şahı
(Əhatə edib)
- Azərbaycan
- Türkmənistan
- Türkiyə
- Ermənistan
- Qətər
- İran
- Gürcüstan
- İraq
- Suriya
- Əfqanıstan
- Pakistan
- Hindistan
- Rusiya
- BƏƏ
- Küveyt
- Bəhreyn
- Qətər
- Oman
- Özbəkistan
Etimologiya • Xronologiya •Etnogenez |
Ən qədim dövr[göstər] |
Antik dövr[göstər] |
Orta əsrlər[göstər] |
Erkən müasir dövr[göstər] |
Müasir dövr[göstər] |
Azərbaycan portalı |
Səfəvilər dövləti[24] (fars. صفویان [Səfəviyyə]) — 1501-ci ildən 1736-cı ilə qədər bugünkü Azərbaycan, İran, Ermənistan, İraq, Əfqanıstan, qərbi Pakistan, Türkmənistan, şərqi Türkiyə, şimal-şərqi Hindistan və Özbəkistan ərazilərini əhatə etmiş, Azərbaycanın varisi olduğu tarixi Azərbaycan dövləti. Dövlətin əsasını I İsmayıl 1501-ci ilin iyul ayında Təbrizdə özünü şah elan etməklə[25] qoymuşdur. İsmayılın tərəfdarlarından ibarət olan qızılbaşlar ordusunun nüvəsini türk tayfaları təşkil etmişdir.[26] Səfəvi dövlətinin yaranmasına dəstək verən Qızılbaş tayfaları bunlardır: Şamlı[27], Rumlu [28], Mosullu,[29],Pornak ,Şeyxavənd [30], Çəpni ,Bayat [31],Xınıslı, Təkəli,[32], Baharlı, Qaramanlı[33],Sədlu, Bayburtlu, Varsaq [34],Evoğlu, Qaracadağlı [35],Ustaclı [36], Zülqədər [37], Əfşar [38], Qacar [39]. Səfəvilər dövləti həmçinin müasir Azərbaycan milli və dini kimliyinin formalaşmasında böyük tarixi rol oynamışdır.
[/ltr][/size]
Azərbaycan XVII əsrdə[40]
[ltr]
Mündəricat
[gizlə] [/ltr]- 1Adlandırılması
- 2Paytaxtı
- 3Rəsmi dil
- 4Xanədanın mənşəyi
- 5Ərdəbil şeyxliyindən Səfəvi şahlığına
- 6Dövlətin əsasının qoyulması
- 7Dövlətin yüksəlişi
- 7.1Səfəvi-Şirvanşahlar əlaqələri
- 7.2Səfəvi-Şeybani əlaqələri
- 7.3Vəkalət müharibəsi
- 7.4Səfəvi-Osmanlı əlaqələri
- 7.5Səfəvi-Moğol əlaqələri
- 7.6Gürcüstanın tabe edilməsi
[size][ltr]
Adlandırılması[redaktə | əsas redaktə]
Dövlətin adı onu idarə edən sülalə ilə bağı olaraq "Səfəvilər dövləti"[41] və ya "Qızılbaş dövləti" adlandırılmışdır.[42] Lakin dövlətin adı fars dilində douləti- Səfəviyyə və douləti- Qezelbaşan kimi səslənir. Birinci adın mənası Səfəviyyə dövləti mənasını verir və Səfəvilər dövləti sözündən bir qədər fərqlənir.[Mənbə göstər]Paytaxtı[redaktə | əsas redaktə]
Səfəvilər dövlətinin ilk paytaxtı Təbriz olmuşdur.[43] Sonradan dövlətin paytaxtı Səfəvi-Osmanlı müharibələri səbəbindən öncə müvəqqəti (1548), sonra isə birdəfəlik (1555) Qəzvinə köçürülmüşdür.[44] I Şah Abbas hakimiyyətə gəldikdən sonra isə paytaxt 1598-ci ildə İsfahan şəhərinə köçürülmüşdür.Rəsmi dil[redaktə | əsas redaktə]
Səfəvilər dövlətinin qurucusu I İsmayılın ana dili Azərbaycan türkcəsi olmuşdur. O, bu dildə "Xətai" ləqəbi ilə şeirlər yazmışdır. Elə dövlətin də rəsmi dili Azərbaycan türkcəsi olmuş, saray əhli, eləcə də dövlətin hərbi və dini xadimləri bu dildə danışmışlar.[45][46]1637-ci ildə İsfahanda Səfəvi hökmdarı I Şah Səfi ilə görüşmüş alman səyyahı və diplomatı Adam Olearinin xatirələrində də Səfəvi sarayında Azərbaycan türkcəsinin yeri haqqında maraqlı məlumatlar mövcuddur. A.Oleari “Qoldşin səfirliyinin Moskoviya və Persiyaya səfərinin müfəssəl təsviri” əsərində İsfahanda onların şərəfinə verilmiş ziyafətin təsvirinin sonunda yazır ki, saat yarımlıq ziyafət başa çatdıqdan və hamıya əllərini yumaq üçün ilıq su verildikdən sonra saray əyanı uca səslə söylədi:
[/ltr][/size]
“Süfrə haqqına, Şah dövlətinə,qazılar qüvvətinə Allah deyəlim!” Bundan sonra hamı xorla dedi: “Allah! Allah!”[47][48] |
Səyyah həmçinin yazır:
[/ltr][/size]
"Xüsusilə, İsfahanda şahın xidmətində olanlar daha böyük həvəslə türk dilində danışırlar, onlardan nadir hallarda fars sözləri eşidərsən...[49] |
XVII əsrin ikinci yarısında Şərqə səyahət etmiş və uzun müddət Səfəvi torpaqlarında, o cümlədən, İsfahanda yaşamış fransız səyyahı Jan Şarden öz xatirələrində yazırdı:
[/ltr][/size]
“Fars dili camaatın şeir və ədəbiyyat dilidir. Saray əyanları, hərbçilər, böyük (nüfuzlu) adamlar və varlıların xanımları hamısı evdə türk(Azərbaycan) dilində danışırlar. Çünki padşah və sülalə üzvləri bütün əhalisinin dili türk dili olan Azərbaycandandırlar. Ərəb dili camaatın din dili olduğu üçün möhtərəm sayılır”[50] |
Alman səyyahı Engelbert Kempfer də XVII əsrin 80-90-cı illərində Səfəvilər dövlətinə səfəri zamanı ölkə ərazisində türk dilinin böyük təsir dairəsinə malik olması faktı ilə qarşılaşmışdı. O, öz xatirələrində yazırdı:
[/ltr][/size]
“...Türk dili saraydan tutmuş yüksək rütbəli və mötəbər şəxslərin evlərinə kimi yayılmış və nəticədə eləolmuşdur ki, şahın hörmətini qazanmaq istəyən hər kəs bu dildə danışır. İndi iş o yerə çatmışdır ki, başı bədəni üçün dəyərli olan hər kəs üçün türk dilini bilməmək suç sayılır. Türk dili bütün şərq dillərindan asandır. Türkcənin danışıq tərzindəki vüqar və əzəmət onun sarayda və səltənət qəsrində yeganə danışıq dili olmasına gətirib çıxarmışdır”[51] |
İngilis səyyahı və taciri Antoni Cenkinson yazır ki, Şah Təhmasiblə ziyafət süfrəsi arxasında görüşü zamanı Şah onu azərbaycan dilində “xoş gəldin” sözü ilə salamlamışdı.[52] XVII əsrin birinci yarısında Şərqə səfər etmiş italyan səyyahı Petra della Valle də yazırdı ki, Şah Abbas onu qəbul edərkən türk dilini bilib-bilmədiyi barədə soruşmuş, müsbət cavab aldıqdan sonra “xoş gəldi, səfa gəldi” söyləmişdi[53]Saray əyanları isə Şaha “qurban olum, başına dönüm” kimi ifadələrlə müraciət edirdilər.
1694-cü ildə Səfəvilər dövlətini ziyarət etmiş italyan səyyahı Covanni Françesko Cemelli Karreri öz səyahətnaməsində qeyd edirdi ki, bu ölkədə əsasən 3 dil daha şox işlədilir: fars, türk və ərəb dilləri yayılıb[54]. Səyyah qeyd edir ki, fars dili söz ehtiyatı baxımından zəngin deyil. Ərəb dili alimlərin və elmin dilidir. Səfəvilərin saray adamları isə türk dilində danışırlar.
Səfəvi sarayında hamının türk dilində danışması, xüsusilə, orduda bu dilin geniş yayılması barədə Avropa səyyahlarının yazdıqları əsassız deyil.[55] Səfəvilər sülaləsi mənşə etibarilə türk idi.[56] Onlar öz ana dillərini unutmamış, hakimiyyətə çatdıqdan sonra da özləri bu dildə ünsiyyət qurmaqla onu yaşatmış və öz əhatələrində də bu dilin hakim mövqeyini qoruyub saxlamışlar.[57][/ltr][/size]